Тутэйшыя старажылы без падручнікаў гісторыі добра ведалі, што ў свой час наш край уваходзіў у склад Гродзенскай губерні Расійскай імперыі. Адсюль у 1915-м іх бацькі і дзяды выбіраліся ў бежанства ў глыб Расіі, а праз шэсць гадоў вярнуліся ўжо ў Беластоцкае ваяводства, утворанае ў 1921-м пасля падпісання Рыжскага мірнага дагавору.
У верасні 1801 года паводле ўказа Аляксандра I на карце з’явілася Гродзенская губерня як адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка замест Літоўскай губерні (пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795-м з яе часткі, якая перайшла да Расійскай імперыі, праз год была створана Слонімская губерня, а яшчэ праз год яе злучылі з Віленскай пад назвай “Літоўская”; праз пяць год яна была аддзелена ад Віленскай і перайменавана ў Гродзенскую).
Тэрыторыя сучаснай Камянеччыны апынулася на стыку Брэсцкага і Пружанскага паветаў. У яе ўваходзілі часткова або цалкам Вайскоўская, Вярховіцкая, Воўчынская, Высока-Літоўская, Дварцоўская, Дзмітровіцкая, Жыцінская, Каменец-Літоўская, Палавецкая, Рагачская, Ратайчыцкая, Турнянская воласці Брэсцкага павета і чатыры – Пружанскага, у т. л. Сухапольская. Высока-Літоўск, Воўчын, Вярховічы, Каменец-Літоўск, Расна мелі статус мястэчак, якія выдзяляліся кірмашамі і крамамі, складам насельніцтва (мяшчанская абшчына пераважна ў яўрэяў, сялянская – у беларусаў).
Формай гаспадарання на зямлі было ў асноўным падворнае землекарыстанне, пры якім аб’ектам уласнасці распараджаецца сялянскі двор. Аднак у выніку недастатковай забяспечанасці сялян зямлёй таварнасць іх гаспадарак была нізкай. Народныя хваляванні ўзнікалі ў вёсках і мястэчках, у т. л. і ў Каменцы, сяляне часам адмаўляліся выконваць панскія павіннасці. Аднак нарастаючы рух за зямлю і волю на некаторы час быў спынены нашэсцем напалеонаўскай арміі, якая абрушыла свае першыя ўдары на Беларусь. У чэрвені 1812-га французы занялі Каменец-Літоўск (увогуле хацелі ператварыць наш край у тылавую базу сваёй арміі). Але насельніцтва хавала харчы, жывёлу, фураж у лясах; у Белавежскай пушчы разгарнуўся партызанскі рух… Супастата прагналі, ды тая вайна прынесла шмат бяды: сельская гаспадарка прыйшла ў заняпад, рэзка зменшылася колькасць насельніцтва, бо людзі гінулі, паміралі ад голаду і эпідэмій…
На фоне такога бедства паўсюдна зноў пачала нарастаць незадаволенасць сялян сваім становішчам, што ўрэшце прывяло да адмены прыгоннага права. Але за памешчыкамі прызнавалася ўласнасць на ўсю іх дарэформенную зямлю, і толькі частка яе адводзілася сялянам за выкуп. І хоць пасля паўстанняў былі зніжаны выкупныя плацяжы за яе, колькасць заможных сялян не павялічвалася: сялянскія сем’і раслі, адбываўся ўнутрысямейны перадзел, і зямлі новым сем’ям зноў не хапала…
На пачатку 19 ст. Каменец-Літоўск належаў графу Віельгорскаму (пазней перайшоў да генерал-лейтэнанта Гальберга). Насельніцтва тагачаснага мястэчка складалася з сялян, купцоў, краўцоў, кавалёў, муляроў, хлебапёкаў, печнікоў. Настаў час зараджэння капіталістычных адносін. Хоць і марудна, але ў мястэчках развіваліся рамяство і гандаль. На Камянеччыне яшчэ ў дарэформенны перыяд працавалі некалькі суконных заводаў, цагельныя, па апрацоўцы скур, вінакурныя, а пазней – крухмальныя, бо плошчы пад бульбу пашыраліся.
Значны ўплыў на эканоміку нашага краю аказала будаўніцтва чыгункі: у 1873-м быў здадзены ў эксплуатацыю яе ўчастак Маларыта – Брэст – Высокае. Цэнтрам па адпраўцы сельгаспрадукцыі стала станцыя Высока-Літоўск.
Асноўнымі пастаўшчыкамі сыравіны на перапрацоўку і таварнай прадукцыі былі памешчыкі. Некаторыя з іх змаглі ператварыць свае маёнткі ва ўзорныя гаспадаркі. Менавіта такім быў высока-літоўскі маёнтак графіні Марыі Патоцкай, які спецыялізаваўся на атрыманні элітнага насення збожжа, траў і караняплодаў. Яе селекцыйная гаспадарка ў другой палове 19 ст. лічылася ці не лепшай у Расіі, была вядома далёка за яе межамі. У жывёлагадоўлі найбольшых поспехаў дасягнуў Іван Ротт, які гаспадарыў у маёнтку Вярховічы і меў ферму элітных кароў швіцкай пароды (паходжанне са Швейцарыі), браў удзел у выстаўках у Маскве, Варшаве, Вільні.
У 1902 – 1903 гадах Сталыпін П.А. займаў пасаду Гродзенскага губернатара і ўжо тады выказваўся за рассяленне сялян на хутары, каб пазбавіцца ад цераспалосіцы. Праўда, сталыпінская аграрная рэформа праходзіла з цяжкасцю. У той жа час у Высока-Літоўску Гродзенскае сельгаставарыства адкрыла склад сельскагаспадарчых машын і прылад…
Сістэма народнай адукацыі на той час абмяжоўвалася царкоўна-прыходскімі школамі, школамі граматнасці і народнымі вучылішчамі – апошнія ўтрымліваліся за кошт казны і збораў з насельніцтва.
Медыцынскую дапамогу аказвалі некалькі ўрачоў, якія працавалі прыватна ў Высока-Літоўску і Каменцы-Літоўску. Там жа былі і аптэкі. Графіня Патоцкая ў Высокім на свае грошы ўтрымлівала бальніцу на 20 ложкаў, а ў Каменцы была казённая лячэбніца, у Вярховічах – урачэбны прыёмны пакой.
У складзе Гродзенскай губерні наш край зведаў нямала гістарычных падзей, у т. л. паўстанні супраць царскай улады, водгалас першай расійскай рэвалюцыі 1905 года, калі пайшлі чуткі аб пераходзе зямлі з рук памешчыкаў да сялян, што справакавала іх непакорлівасць ажно да сутычак з войскам; сусветная вайна, якая пачалася ў жніўні 1914-га, для жыхароў Камянеччыны азначала пастаўкі прадуктаў і коней для арміі, удзел у тылавых работах, развітанне з гаспадарамі сямействаў, якіх прызывалі ў царскую армію, а яшчэ – бежанства, з якога вярнуліся далёка не ўсе.
Гродзенская губерня як адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка спыніла існаванне ў 1918-м з прычыны акупацыі (часовай) кайзераўскімі войскамі…
Галіна НОВІК,
углядалася ў гісторыю за смугою стагоддзяў.
Это может быть интересно:
-
PREMIER LEAGUE 2024-2025 по мини-футболу.1/4 ФИНАЛА PLAY-OFF: Green – ФК «Высокое»
-
Профессий много, а надо сделать выбор в пользу одной
-
PREMIER LEAGUE 2024-2025 по мини-футболу.1/4 ФИНАЛА PLAY-OFF. Первый матч. Агро-Пелище — Мясокомбинат
-
МОШЕННИКИ ИСПОЛЬЗУЮТ ИМЯ КОМПАНИИ «БЕЛТЕЛЕКОМ» ДЛЯ РАСПРОСТРАНЕНИЯ ФЕЙКОВОЙ ИНФОРМАЦИИ
-
«Эрудиты» из Пелищ заняли 3 место в интеллектуально-развлекательной игре от БРСМ