У кастрычніку Надзеі Аляксандраўне Хардзінай з Камянюк споўніцца 91. А гэта азначае, што ў 1941-м, калі пачалася вайна, ёй не было яшчэ і 10 гадоў… Маленькая дзяўчынка, што паспела скончыць усяго 2 класы школы, зведала такое, што нам і ўявіць страшна. “Дзеці, каб толькі вы не бачылі таго, што бачылі мы!” – сказала мне бабуля падчас гутаркі. І ў голасе яе звінелі слёзы. Давайце разам паслухаем аповед Надзеі Аляксандраўны – ад першай асобы.
«Шэрыя галубочкі»
Пра вайну? Што помню, тое раскажу… Аднойчы паехалі мы з татам у Каменец купляць мне чаравікі. Выехалі за Падбелу першую, дзе жылі, у бок Чарнакоў, але да Навіцкавіч не дабраліся – па дарозе насустрач нам грукаталі танкі. Бацька мой быў былы франтавік, таму адразу зразумеў, што адбываецца, і сказаў мне: “Усё, дзетка, прыйдзецца нам вяртацца. Вайна пачалася”. А немцы, помню, едуць на Пашукі, смяюцца…
Мы павярнулі дадому. Заязджаем, а там ужо людзі на вуліцы стаяць, гамоняць, што вайна пачалася – “шэрыя галубочкі” прыляцелі. Так тады па-вясковаму немцаў у нас называлі.
Кавалак хлеба
Пачалі жыць пры вайне. І ў нашай вёсцы часам з’яўляліся партызаны, прасілі ў мясцовых ежы. Аднойчы мы з мачахай Кацярынай (маці мая памерла падчас родаў, пакінуўшы чацвярых дзяцей) сядзелі на вуліцы. І да нас падышоў малады мужык, папрасіў чаго-небудзь падсілкавацца. У той час у вёсцы ўжо пачалі баяцца такіх людзей, бо сярод іх трапляліся падасланыя немцамі, за дапамогу якім потым каралі. Мачаха мая прамая была, сказала: “Вам дай зараз – і здадзіце”. “Не! – запэўніў той. – Вельмі ж есці хочацца…” Шкада яго стала.
Мачаха адправіла мяне прынесці кавалак нядаўна спечанага хлеба, але загадала чалавеку ў рукі не даваць, пакласці ў фартушок, аднесці ў якое-небудзь месца пры дарозе і там пакінуць. Так я і зрабіла. А мужчына падышоў, крыху счакаўшы, забраў хлеб і пайшоў.
Усё гэта бачыла наша суседка, Волькай яе клікалі. Сказала мачысе: “Вось прыйдзе зараз немец – і будзе табе”. Але як можна было прагнаць галоднага чалавека?
«Дзед, дай хамута!»
Мінуў нейкі час. І раптам ноччу – грукат, шум, крык у суседзяў. Гэта партызаны да іх прыйшлі. Наш дом слабенькі быў, жылі бедна, таму нас яны абміналі. Выбіралі тых, хто больш заможны, пры ўладзе. Чуем, адзін кажа суседу Рыгору: “Дзед, дай хамута. Дай, пакуль табе па-добраму сказалі”. Той не згадзіўся. Тады партызаны вырвалі з плоту штыкеціну і збілі дзеда на горкі яблык. Відаць, узялі ўсё ж і каня, і хамут. Раніцай Рыгора павезлі ў бальніцу ў Дзмітровічы, бо быў ён ледзь жывы…
Пазней сына Рыгора, быў ён недзе ў Пашуках, зрабілі главой у нашым месцы (нехта ж павінен быць главой), а праз пару дзён расстралялі. А жонкай яго была тая самая Волька, наша суседка. Яна тады часта гаварыла, што наша сям’я звязана з партызанамі: “Вось Аляксандрава дачка, – гэта я, значыць, – карміла аднаго. Сама бачыла”. Было нас у бацькоў пяцёра: старэйшы брат, 1929 года нараджэння, я – 1931-га, сястра – 34-га, брат – 37-га і самая малая Маня – 41-га.
Дарога «до лясу»
Стаяла ў нашай вёсцы панская сядзіба, дзе жылі палякі. Калі вайна пачалася, яны паехалі, а некалькі домікаў засталіся. Аднаму з тых паноў служыў мой бацька, а разам з ім – Бронэк, якога пасля сына Рыгора паставілі галоўным, пачаў ён працаваць на немцаў.
І аднойчы тату майму сказалі ехаць у Дзмітровічы мяняць пашпарты на нямецкія. Я тое ведала, бо ўвесь час з бацькам. Пачаў ён збірацца, але ў той жа дзень прыйшлі двое, сказалі: “Кучынскі? Аляксандр Карпавіч? Збірайцеся, ваша дарога до лясу”. Гэта па-польску. Мы ведалі, што азначаюць тыя словы, таму пачалі рыхтавацца: хто абруса са стала на галаву завязаў, хто што. Бацька ўзяў ікону, сказаў усім станавіцца перад ёй на калені. Мы сталі. Маліліся. Мачаха мая ў царкву хадзіла.
Бацьку загадалі прывесці старэйшага сына, на што ён паказаў на майго 12-гадовага брата. “Не гэтага! Таго, што старэйшы, што з партызанамі звязаны”. Не было ў нас такога. Адкуль яны яго ўзялі? Не ведаю…
А тая Волька смяялася: “Што, маіх прадаў партызанам? Вось і твая чарга”. Вінаваціла яна бацьку дарэмна, так ён ёй і сказаў тады.
Сем куль
Пасадзілі нас на воз і павезлі. Ехалі і іншыя людзі. Адзін, Яўхім, помню, песні спяваў…
Прывезлі ў лес, недзе паміж Чарнакамі і Падбелай, – там клін такі ёсць. Некалі маленькай я пасвіла кароў, і яны заўсёды беглі на гэта месца, грэблі зямлю, бо адчувалі кроў. На тым месцы забілі двух чалавек з Камянюк. Бацька гаварыў: “Відаць, туды і нас вязуць”. Так і сталася.
Спыніліся. Немцы стаяць і ўсё па-свойму нешта гергечуць: “Кар-кар” – нічога не зразумела. А Бронэк усё паўтараў ім: “Не паверу!” І немцы перадумалі расстрэльваць нас. Можа, пашкадавалі 7 куль?
Павярнуў наш воз на Дзмітровічы. Там спыніліся ля могілак, немцы зноў нешта абмяркоўвалі, спрачаліся і… павярнулі на Каменец. Прывезлі нас у клуб, што быў у будынку ля цяперашняй міліцыі. Змясцілі нас туды. Выклікалі бацьку. Калі двое немцаў з сабакам вывелі яго на двор, я сказала мачысе: “Мама, тату павялі”. Неяк адчыніла акно, скокнула ў яго. А мачаха выйшла з Маняй на руках. Бацька ўбачыў нас, ішоў, азіраўся ўвесь час і слёзы выціраў – відаць, ужо здагадаўся, куды яго вядуць. Мы падбеглі бліжэй. Тата спыніўся, сказаў немцу: “Страляй на месцы. Уся сям’я мая ў зборы”. Я цяпер, як у Каменцы бываю, увесь час на тое месца гляджу… І баліць.
Адзін з немцаў тады раззлаваўся, ударыў мачыху нечым па галаве, а ў яе ж дзіця на руках. Крык, шум! Мачаха павалілася, галава разбітая, кроў навокал. Бацька паўтарыў: “Страляй тут, на месцы”. Той немец яшчэ і па бацьку шарахнуў, і па мачысе даў. Думалі, даб’е яе. А малая сястра ад страху так і засталася на ўсё жыццё касавокая.
На чужой старане
Тады падагналі воз, пасадзілі нас і павезлі праз мост – напэўна, на Высокае. Мачысе мы галаву нечым перавязалі, што з сябе сарвалі.
Пагрузілі нас у таварняк – я тады такі цягнік першы раз у жыцці бачыла. Народу ў ім было многа. Моладзі таксама. І завезлі ў Германію. У Нюрэнбург (напэўна, маецца на ўвазе Нюрнберг. – аўт.). Бацька гаварыў: “Не расстралялі на роднай зямлі, павезлі ў іншую расстрэльваць”.
Як прывезлі, павялі на базар, дзе гаспадары сабе работнікаў выбіралі. Іншых хутка разбіралі, а мы ўсё заставаліся. Тата казаў: “Куды нас возьмуць такой аравай? Каму мы патрэбны?”
Потым адзін такі пажылы, высокі падышоў да нас, гаварыў нешта па-свойму. Хто зразумее? Тады немец паказаў рукамі, нібыта косіць, спытаў: умееш? Бацька сказаў: умею. Так нас і забралі, павезлі, пасялілі ў маленькі пакойчык. Чула, што народу побач было шмат. Былі і палонныя французы.
Бацька працаваў конюхам, а мачаха хварэла моцна, таму глядзела малодшых дзяцей. Мяне забрала фраўпані (так мы яе клікалі): я прыбірала, насіла ежу палонным, што працавалі на полі.
Нам давалі купоны, колькасць у залежнасці ад узросту. Пабяжым, бывала, цераз рэчку ў магазін – атавараць нас. І ўсё ж не хапала ежы. Аднойчы тата і спытаў у жонкі: “Коням даюць такі корм харошы. Можа, я вазьму трохі? А ты высееш. І якія пышкі спячэш”. Яна папярэдзіла, што гэта небяспечна, але бацька ўсё ж прынёс. А на трэці дзень сказаў, што больш браць не будзе, бо папаўся. На шчасце, яго не пакаралі…
А аднойчы і я атрымала ад пана на арэхі. Убачыў ён, як брат стаў мне на плечы, каб зазірнуць у гняздо ластавак, і даў не вельмі моцна ключкай, бо так рабіць нельга.
Вяртанне
Калі пачалі наступаць нашы, немцы перавезлі нас у іншае месца. Потым ім стала зусім не да нас. Дамоў вярталіся без бацькі цягніком… Дом наш быў пусты. Есці няма чаго. Пра тату тры гады нічога не ведалі. Яго забралі ў лагер, там працаваў бондарам, сабраў грошай на дарогу і ўгаварыў-такі адпусціць яго. Вярнуўся такі худзенькі!
А Волька тая самая, што нас ворагам здала, убачыла нас, спужалася і з’ехала.
Пасля вайны Надзея Аляксандраўна працавала ў калгасе, выйшла ў 1949-м замуж, вырасціла дзвюх дачок і сына, мае 6 унукаў і 5 праўнукаў. Сёння бабуля жыве з адной з дачок Валянцінай і нягледзячы на тое, што не можа хадзіць, застаецца аптымісткай. А вайна засталася вялікай ранай на яе сэрцы…
Настасся НАРЭЙКА.
Фота аўтара і з архіва Надзеі Хардзінай.
Это может быть интересно:
-
Инструктор-валеолог Каменецкой ЦРБ рассказала о пользе клюквы
-
В трех белорусских банках произошел сбой: на некоторых картах был замечен отрицательный баланс
-
ПОМОЖЕМ ВИОЛЕТТЕ БИРЮК ПОБЕДИТЬ РАК
-
Почему может загореться… машинка для стрижки волос
-
После благоустройства парк “У лесной” становится привычным местом отдыха каменчан – и не только