«Толькі б вы не бачылі таго, што бачылі мы!»

У кастрычніку Надзеі Аляксандраўне Хардзінай з Камянюк споўніцца 91. А гэта азначае, што ў 1941-м, калі пачалася вайна, ёй не было яшчэ і 10 гадоў… Маленькая дзяўчынка, што паспела скончыць усяго 2 класы школы, зведала такое, што нам і ўявіць страшна. “Дзеці, каб толькі вы не бачылі таго, што бачылі мы!” – сказала мне бабуля падчас гутаркі. І ў голасе яе звінелі слёзы. Давайце разам паслухаем аповед Надзеі Аляксандраўны – ад першай асобы.

«Шэрыя галубочкі»

Пра вайну? Што помню, тое раскажу… Аднойчы паехалі мы з татам у Каменец купляць мне чаравікі. Выехалі за Падбелу першую, дзе жылі, у бок Чарнакоў, але да Навіцкавіч не дабралі­ся – па дарозе насуст­рач нам грукаталі тан­кі. Бацька мой быў бы­лы франтавік, таму ад­разу зразумеў, што ад­бываецца, і сказаў мне: “Усё, дзетка, прыйдзецца нам вяртацца. Вайна пачалася”. А немцы, помню, едуць на Пашу­кі, смяюцца…
Мы павярнулі дадому. Заязджаем, а там ужо людзі на вуліцы стаяць, гамоняць, што вайна пачалася – “шэрыя галубочкі” прыля­целі. Так тады па-вяско­ваму немцаў у нас на­зывалі.

Кавалак хлеба

Пачалі жыць пры вайне. І ў нашай вёсцы часам з’яўляліся партызаны, прасілі ў мясцовых ежы. Аднойчы мы з мачахай Кацярынай (маці мая памерла падчас ро­даў, пакінуўшы чацвярых дзяцей) сядзелі на вуліцы. І да нас пады­шоў малады мужык, па­прасіў чаго-небудзь пад­сілкавацца. У той час у вёсцы ўжо пачалі баяцца такіх людзей, бо сярод іх трапляліся падасланыя немцамі, за дапамогу якім потым каралі. Мачаха мая прамая была, сказала: “Вам дай зараз – і здадзіце”. “Не! – запэўніў той. – Вельмі ж есці хочацца…” Шкада яго стала.
Мачаха адправіла мя­не прынесці кавалак ня­даўна спечанага хлеба, але загадала чалавеку ў рукі не даваць, пак­ласці ў фартушок, ад­несці ў якое-небудзь месца пры дарозе і там пакінуць. Так я і зрабі­ла. А мужчына пады­шоў, крыху счакаўшы, забраў хлеб і пайшоў.
Усё гэта бачыла на­ша суседка, Волькай яе клі­калі. Сказала мачысе: “Вось прыйдзе зараз немец – і будзе табе”. Але як можна было праг­наць галоднага чалавека?

«Дзед, дай хамута!»

Мінуў нейкі час. І раптам ноччу – грукат, шум, крык у суседзяў. Гэта партызаны да іх прый­шлі. Наш дом слабень­кі быў, жылі бедна, таму нас яны абміналі. Выбі­ралі тых, хто больш заможны, пры ўладзе. Чу­ем, адзін кажа суседу Рыгору: “Дзед, дай хамута. Дай, пакуль табе па-добраму сказалі”. Той не згадзіўся. Тады пар­ты­заны вырвалі з плоту штыкеціну і збілі дзеда на горкі яблык. Ві­даць, узялі ўсё ж і ка­ня, і хамут. Раніцай Ры­гора павезлі ў бальніцу ў Дзмітровічы, бо быў ён ледзь жывы…
Пазней сына Рыгора, быў ён недзе ў Пашуках, зрабілі главой у нашым месцы (нехта ж па­вінен быць главой), а праз пару дзён расстра­лялі. А жонкай яго бы­ла тая самая Волька, на­ша суседка. Яна тады часта гаварыла, што на­ша сям’я звязана з пар­тызанамі: “Вось Аляксандрава дачка, – гэта я, значыць, – карміла ад­наго. Сама бачыла”. Бы­ло нас у бацькоў пяцёра: старэйшы брат, 1929 года нараджэння, я – 1931-га, сястра – 34-га, брат – 37-га і самая малая Маня – 41-га.

Дарога «до лясу»

Стаяла ў нашай вёсцы панская сядзіба, дзе жылі палякі. Калі вайна пачалася, яны паехалі, а некалькі домікаў заста­ліся. Аднаму з тых па­ноў служыў мой бацька, а разам з ім – Бронэк, якога пасля сына Рыгора паставілі галоў­ным, пачаў ён працаваць на немцаў.
І аднойчы тату майму сказалі ехаць у Дзмітро­вічы мяняць пашпарты на нямецкія. Я тое ведала, бо ўвесь час з бацькам. Пачаў ён збірац­ца, але ў той жа дзень прыйшлі двое, сказалі: “Кучынскі? Аляксандр Карпавіч? Збірайцеся, ваша дарога до лясу”. Гэта па-польску. Мы ве­далі, што азначаюць тыя словы, таму пачалі рых­тавацца: хто абруса са стала на галаву завязаў, хто што. Бацька ўзяў іко­ну, сказаў усім стана­віц­ца перад ёй на калені. Мы сталі. Маліліся. Ма­ча­ха мая ў царкву хадзіла.
Бацьку загадалі пры­весці старэйшага сына, на што ён паказаў на майго 12-гадовага брата. “Не гэтага! Таго, што старэйшы, што з парты­за­намі звязаны”. Не бы­ло ў нас такога. Адкуль яны яго ўзялі? Не ведаю…
А тая Волька смяялася: “Што, маіх прадаў партызанам? Вось і твая чарга”. Вінаваціла яна бацьку дарэмна, так ён ёй і сказаў тады.

Сем куль

Пасадзілі нас на воз і павезлі. Ехалі і іншыя людзі. Адзін, Яўхім, помню, песні спяваў…
Прывезлі ў лес, не­дзе паміж Чарнакамі і Падбелай, – там клін такі ёсць. Некалі маленькай я пасвіла ка­роў, і яны заўсёды бег­лі на гэта месца, грэблі зямлю, бо адчувалі кроў. На тым месцы забілі двух чалавек з Камянюк. Бацька гаварыў: “Відаць, туды і нас вязуць”. Так і сталася.
Спыніліся. Немцы ста­яць і ўсё па-свойму не­шта гергечуць: “Кар-кар” – нічога не зразумела. А Бронэк усё паўтараў ім: “Не паверу!” І немцы перадумалі расстрэльваць нас. Можа, пашкадавалі 7 куль?
Павярнуў наш воз на Дзмітровічы. Там спыні­ліся ля могілак, немцы зноў нешта абмяркоў­валі, спрачаліся і… па­вярнулі на Каменец. Прывезлі нас у клуб, што быў у будынку ля цяперашняй мілі­цыі. Змясцілі нас туды. Вык­лікалі бацьку. Калі двое немцаў з сабакам выве­лі яго на двор, я сказала мачысе: “Мама, тату павялі”. Неяк адчы­ніла акно, скокнула ў яго. А мачаха выйшла з Маняй на руках. Бацька ўбачыў нас, ішоў, азіраў­ся ўвесь час і слёзы вы­ціраў – відаць, ужо зда­гадаўся, куды яго вядуць. Мы пад­беглі блі­жэй. Тата спыніўся, ска­заў немцу: “Страляй на месцы. Уся сям’я мая ў зборы”. Я цяпер, як у Каменцы бываю, увесь час на тое месца гля­джу… І баліць.
Адзін з немцаў тады раззлаваўся, ударыў мачыху нечым па галаве, а ў яе ж дзіця на руках. Крык, шум! Мачаха па­валілася, галава разбі­тая, кроў навокал. Баць­ка паўтарыў: “Страляй тут, на месцы”. Той немец яшчэ і па бацьку шарахнуў, і па мачысе даў. Думалі, даб’е яе. А малая сястра ад страху так і засталася на ўсё жыццё касавокая.

На чужой старане

Тады падагналі воз, па­садзілі нас і павезлі праз мост – напэўна, на Высокае. Мачысе мы галаву нечым перавязалі, што з сябе сарвалі.
Пагрузілі нас у таварняк – я тады такі цяг­нік першы раз у жыцці бачыла. Народу ў ім было многа. Моладзі таксама. І завезлі ў Германію. У Нюрэнбург (напэўна, маецца на ўвазе Нюрнберг. – аўт.). Бацька га­варыў: “Не расстралялі на роднай зямлі, па­вез­лі ў іншую расстрэльваць”.
Як прывезлі, павялі на базар, дзе гаспадары сабе работнікаў выбіралі. Іншых хутка разбіралі, а мы ўсё зас­таваліся. Тата казаў: “Ку­ды нас возьмуць такой аравай? Каму мы пат­рэбны?”
Потым адзін такі па­жылы, высокі падышоў да нас, гаварыў нешта па-свойму. Хто зразумее? Тады немец пака­заў рукамі, нібыта ко­сіць, спытаў: умееш? Бацька сказаў: умею. Так нас і забралі, па­вез­лі, пасялілі ў маленькі пакойчык. Чула, што народу побач было шмат. Былі і палонныя французы.
Бацька працаваў конюхам, а мачаха хварэла моцна, таму глядзела малодшых дзяцей. Мяне забрала фраўпані (так мы яе клікалі): я пры­бірала, насіла ежу палонным, што праца­ва­лі на полі.
Нам давалі купоны, колькасць у залежнас­ці ад узросту. Пабяжым, бывала, цераз рэчку ў магазін – атавараць нас. І ўсё ж не хапала ежы. Аднойчы тата і спытаў у жонкі: “Коням даюць такі корм харошы. Мо­жа, я вазьму трохі? А ты высееш. І якія пыш­кі спячэш”. Яна папярэ­дзіла, што гэта небяс­печна, але бацька ўсё ж прынёс. А на трэці дзень сказаў, што больш браць не будзе, бо папаўся. На шчасце, яго не па­каралі…
А аднойчы і я атрымала ад пана на арэхі. Убачыў ён, як брат стаў мне на плечы, каб за­зірнуць у гняздо ласта­вак, і даў не вельмі моц­на ключкай, бо так ра­біць нельга.

Вяртанне

Калі пачалі наступаць нашы, немцы перавез­лі нас у іншае месца. Потым ім стала зусім не да нас. Дамоў вярта­лі­ся без бацькі цягні­ком… Дом наш быў пусты. Ес­ці няма чаго. Пра тату тры гады ні­чо­га не ве­далі. Яго заб­ралі ў лагер, там пра­цаваў бондарам, саб­раў грошай на дарогу і ўгаварыў-такі адпус­ціць яго. Вярнуў­ся такі ху­дзенькі!
А Волька тая самая, што нас ворагам здала, убачыла нас, спужалася і з’ехала.

Пасля вайны Надзея Аляксандраўна працавала ў калгасе, выйшла ў 1949-м замуж, вырас­ціла дзвюх дачок і сы­на, мае 6 унукаў і 5 праўну­каў. Сёння бабуля жыве з адной з дачок Валян­цінай і нягледзячы на тое, што не можа ха­дзіць, застаецца апты­місткай. А вайна засталася вялікай ранай на яе сэрцы…
Настасся НАРЭЙКА.
Фота аўтара і з архіва Надзеі Хардзінай.