230 жыхароў было ў Рудаўцы на пачатку Другой сусветнай вайны

Даволі вялікая ў свой час вёска Рудавец (мела яшчэ адно імя – Лазавіцы) была цалкам спалена падчас Першай сусветнай. Праўда, жыхары тады былі бежанстве – пакутная дарога завяла іх ажно ў Саратаўскую губернію.

У 1921-м на пажарышча вярну­ліся не ўсе. Пахавалі сваіх зем­лякоў па дарозе ў невядомасць, хтосьці прыжыўся ў глыбіні Расіі, а камусьці не ўдалося пераадолець апошнія сотні вёрст бясконца цяжкага шляху дадому, дзе панавала ўжо польская ўлада. Калі да бежанства тут было амаль паўтары сотні жыхароў, дык у 1923 годзе – 51.

Зямля клікала дадому

Марыя Антонаўна Несцярук, якой 95 год, няшмат памятае з аповя­даў старэйшых пра часы прымусовага бежанства. Ведае адно: пагарэльцаў клікала назад зямля, і тыя, каму пасля далёкіх блу­канняў удалося вярнуцца на ра­дзіму, узнімалі яе з дзірвану, нанова будавалі хоць якое жытло, хоць з жэрдак. Многія пачыналі на пустэчы новае жыццё з зямлянак і бульбянога шалупіння, якое клалі ў зямлю, каб хоць што вырасла.
У яе бацькоў, якіх не абмінуў лёс бежанцаў, было чацвёра дзяцей, што з маленства прывуча­ліся да працы. Тым больш што бацька рана памёр: пасля вяртання з Расіі асабліва даймалі голад і холад – захварэў на туберкулёз, а грошай на дарагое лячэнне не было і прадаць не было чаго, каб ратаваць гаспадара. Та­му і згас на вачах блізкіх без ні­якай дапамогі.

Сваякі па лініі бацькі пасля яго смерці пачалі судзіцца за зямлю і адсудзілі, па­кінуўшы ўда­ве з дзецьмі некалькі гектараў поля і сенажаці. Мелі ўжо карову, каня – неяк перабіваліся ад жніва да жніва.
Учэпістая памяць Антонаўны захавала ці не ўсе прозвішчы па­ноў, якія тады, “пры Польшчы”, мелі зямлю ў ваколіцах Рудаўца: Віхоўскі, Худоўскі, Макоўскі, Вы­шыньскі, Пяскальскі, Рудач, тры панскія сям’і Кандрацкіх… Да во­сені 1939-га тутэйшыя сяляне нямала працавалі ў іх. Сястра Ма­рыі шчыравала ў “простых” па­лякаў, дапамагала пажылой пары ў іх гаспадарцы.

Веды без падручнікаў

Перадваенны час помніць доб­ра, бо была падлеткам ужо. Вучылася і касіць, і плугам араць. Сеялі жыта, проса, лубін, авёс, садзілі бульбу. Пакідалі лонку на сенажаць – сена хапала толькі на адну карову. Амаль натуральная гаспадарка. Але патрэбныя былі і грошы на абутак ды хатні рыштунак. Таму час ад часу на золаку запрагалі каня і ехалі на базар у Брэст, везлі зерне, яйкі, картоплі, а назад вярталіся са сціплымі пакупкамі.
Лён, згадвае Антонаўна, не ра­дзіў на іхняй зямлі. (Мабыць, не любіць ён кіслую глебу, а тут як­раз адклады балотнай руды, якая залягае неглыбока, а то і выхо­дзіць на паверхню, – адсюль і наз­ва вёскі Рудавец). Таму даводзі­лася мяняць дзе-што з ураджаю на лён у іншых вёсках. Уручную церабілі яго мялкамі, збіралі ў кудзелю, а зімою пралі на калаў­ротках, каб было чым заправіць кросны і выткаць палатно… Дзяцей у сем’ях было па чацвёра-шасцёра, дапамагалі бацькам змалку.
Не з падручнікаў ведае пра “першыя” Саветы – так называе прыход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь у верасні 1939-га. Да таго часу паспела скончыць тры класы польскай школы, што і сталі яе канчатковай адукацыяй. Хоць не ведала глыбокай сутнасці тых перамен, але памяць занатавала тутэйшых сялян з пла­катамі ў руках, шчырую радасць уз’яднання з Усходняй Беларуссю, надзеі на лепшае. Бо ў скла­дзе польскай дзяржавы адчу­ва­лі сябе людзьмі другога сорту, не ўсе віталі апалячванне, спа­дзя­валіся, кажа Марыя Несцярук, што падаткі зменшацца пры новай уладзе.

«На маіх вачах знішчалі заставу…»

Нядзельны ранак 22 чэрвеня 1941-га памятае асабліва выразна: надоечы самы доўгі летні дзень завяршыўся для вясковай моладзі гойданкай і смехам. Ра­зышліся па хатах пасля поўначы. Не паспелі заснуць, як пачуліся грымоты. Яе сястра ўстала, каб закрыць акно, думаючы, што гэта навальніца. І раптам зямля здры­ганулася ад узрываў – снарады накрывалі 4-ю пагранзаставу, што бы­ла ў 800-х метрах ад іхняй ха­ты. Адзін са снарадаў разарваў­ся зусім блізка, яго асколак тра­піў у раму акна, ля якога стаяў ложак Марыі…
Ранішняе неба поўнілася страшным гулам і трэскам, вогненныя выбухі скаланалі зямлю. З жахам зразумелі: вайна! Збіліся ў кучу ля печы разам з братавай сям’­ёй, што жыла ў другой палове хаты. Не ведалі, што рабіць, як ратавацца. Раптам пачулі моцны стук у акно, гэта быў знаёмы па­гранічнік Богдан. У адной бяліз­не. Спешна прасіў: “Хозяин, дай лошадь!” У іх якраз і не было. Кінуўся да суседа. Рыгор Федарук вывеў яму свайго дагледжанага каня, але сядлаць не меў часу – вайсковец ускочыў на яго і памчаўся на Вельямовічы, у бок Брэста, не ведаючы, што амаль увесь горад ужо ў руках ворага. Праз пару гадзін конь сам вярнуўся дадому. Пра Богдана нічога не ведалі, меркавалі, што загінуў…
Пачатак вайны, пра якую і ў вёсцы гаварылі даўно, быў нечаканым. Кожная з пагранзастаў, што прыкрывалі рубяжы Прыбужжа, ранкам 22 чэрвеня засталася без сувязі (ноччу працавалі дыверсанты), адзін на адзін з ворагам. Як і байцы дотаў 62-га ўмацаванага раёна ўздоўж ракі Заходні Буг. Ведаючы, што наўрад ці ўдасца выйсці з акружэння, воіны ўсё ж прымусілі фашыстаў заплаціць за прарыў граніцы. Немцы планавалі за паўгадзіны знішчыць пагранзаставы на сваім шляху на ўсход. Але пагранічнікі, хоць і застаў іх вораг знянацку, не далі так хутка наладзіць пераправу для танкаў праз Буг. Начальнік 4-й заставы Ціханаў і палітрук Зуйкоў пасля мінутнай разгубленасці арганізавалі кругавую абарону, чатыры гадзіны змагаліся на той пераправе, маючы супраць артылерыі толькі вінтоўкі, кулямёты і гранаты. Пяць нямецкіх танкаў і чатыры гарматы пайшлі на дно ракі. Пазней старажыл Рудаўца Анд­рэй Тараданюк згадваў, як на другі дзень вайны немцы прымусілі сялян капаць магілы і зносіць забі­тых гітлераўцаў… Знявечаных са­вец­кіх пагранічнікаў, якія абараня­ліся да апошняга, таксама паха­валі (пасля вайны ас­­танкі воінаў перанесены ў брацкую магілу ў Ставах). Падрабязна пра той першы бой на заставе ля Рудаўца і мужнасць па­гра­нічнікаў чытайце на сайце www.pvrf.narod.ru
Антонаўна памятае: калі фашысты знішчалі пагранзаставу і яе абаронцаў накрывалі хвалі снарадаў, згарэла некалькі вяс­ковых хат; была цяжка паранена жонка начальніка заставы. У іх за тры тыдні да вайны нара­дзі­лася дачка, і тое дзіця потым га­давалі чужыя людзі…
А для чырвонаармейцаў нас­таў горкі час адступлення на ўсход – Баранавічы, Мінск, Магі­лёў, Смаленск… Вяр­нуцца на захад вызваліцелямі змаглі толькі праз тры гады стра­шэннай вайны. Тады, у жніўні 1944-га, пай­шоў на фронт і 22-га­довы муж Марыі, якой было толькі 17. Ці не ў першым для яго баі атрымаў раненне – гэта было ўжо ў Польшчы, але недалёка ад Брэста, та­му лячыўся ў брэсцкім шпіталі. А пасля яго – адразу пад Варшаву. Пашчасціла ацалець у тым вог­ненным пек­ле, хоць і быў не раз кантужаны. Перамогу сустрэў ля Берліна. Дадому прыйшоў у 1946-м. У вёс­ку з франтоў Вялікай Айчыннай не вярнуліся 11 адна­вяскоўцаў.

«А ці не доўга я сяджу?..»

Рудавец даволі спакойна прыняў калектывізацыю – у агуль­нае карыстанне зямлю, клуні, коней, плугі… Карову не прыму­ша­лі вес­ці ў калгас, прыгадвае мая су­размоўца, без яе сям’я тады не выжыла б. Шмат год працава­лі з мужам у паляводстве. На першым часе працадні-“га­лачкі” ў сшытку брыгадзіра толь­кі ў канцы года ператвараліся ў сціп­лую аплату зернем і якімі-коль­век грашамі. Аднак паволі жыццё наладжвалася, падрас­та­лі двое дзяцей: старэйшая дач­ка-школь­ніца была памочніцай і на сваім падвор’і, і на дзялках, і на сот­ках. “Работы заўжды было столь­кі, што, прысеўшы на хвілі­ну, адчувала віну: а ці не задоўга сяджу?” – згадвае Антонаўна. (Не ха­целі бацькі, каб іх дзеці гэтак жа цяжка працавалі ў вёсцы, і пасля школы выпраўлялі ў горад).
Гадоў пятнаццаць шчыравала яна на ферме. Адтуль пай­шла на пенсію, якою сёння, дарэчы, вель­мі задаволена. Даўно аўда­ве­ла. І дачка Ніна, калі стала пен­сія­нер­кай, перабралася з Брэс­та ў вёску, дзе сёння зноў з паў­сотні жыха­роў. Дзесяць гадоў яна, як анёл-ахоўнік, побач з матуляй. Такая вось прыгожая старасць. Як узнагарода за жыццё, перапоў­ненае трывогай і цяжкай працай.
Галіна НОВІК.